آیه 23 سوره ذاریات

فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ «23»

فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ‌: پس سوگند به پروردگار آسمان و زمين، إِنَّهُ لَحَقٌ‌: بدرستى كه امر مذكور از آيات و روزى موعود هر آينه راست و درست است، مِثْلَ ما أَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ‌: در حالتى كه مانند آنست كه شما سخن مى‌گوئيد، يعنى همچنانكه شما هيچ شكى نداريد در سخن گفتن خود، بدانيد شكى نيست در حقيقت روزى مقدر و وعده معين؛ يا در آسمان است روزى شما و آنچه به آن موعود شده‌ايد، پس قسم به پروردگار آسمان و زمين كه حق است مثل آنچه شما سخن مى‌گوئيد.

تنبيه: آيه شريفه اشعارى دارد به معتقدين خداوند سبحان و متدينين به ديانت اسلام و قرآن كه خداوند منّان بر آن تصديق و باور داشتن آنان كلام خود را تنظير فرموده به كلام بندگان كه قسم به پروردگار آسمان و زمين اين آيات حق و صدق است مثل آنچه شما تكلم مى‌كنيد و البته تأمل در اين فرمايش باعث شرمسارى و خجالت بندگان خصوصا اهل ايمان خواهد بود، كيست در عالم، كلام خالق خود را باور نمى‌دارد تا خدا براى قبول آن سوگند ياد فرمايد؟

عبرت: اصمعى گويد: روزى از مسجد بصره مى‌رفتم، در راه اعرابى دزدى از دزدان جلف بر شترى نشسته و شمشير حمايل و كمانى در بازو افكنده، در گذر آمد. چون نزديك رسيد سلام كرد گفت: از كدام قبيله‌اى گفتم: از بنى الاصمعى. گفت: اصمعى نيستى؟ گفتم: بلى. گفت: از كجا آئى؟

گفتم: از جائى كه تلاوت كلام خدا مى‌كردند. گفت: خدائى را كلامى هست كه آدميان توانند آن را بخوانند؟ گفتم: بلى. گفت: بخوان، من سوره و الذاريات خواندم، چون به اين آيه رسيدم‌ (وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ) گفت: اى اصمعى به خداى بر تو سوگند مى‌دهم كه اين كلام خداست كه به حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله فرستاده؟ گفتم: به حق آن خدا كه آن حضرت‌

جلد 12 - صفحه 265

را به خلقان فرستاده اين كلام خدا است كه به او نازل فرموده.

چون اعرابى اين كلام از من شنيد از شتر به زير آمد و آن را نحر كرده پاره پاره نمود و روى پوست گذاشت گفت: مرا يارى كن تا اين را به فقرا رسانم.

پس تيغ را بشكست و كمان را در زير خاك پنهان كرد و گفت: (وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ) و من نفس خود را ملامت نمودم كه اى نفس سالهاست كه تو اين آيه مى‌خوانى و متعظ نمى‌شوى، اعرابى جلف يكبار استماع نمود متعظ شد.

پس من اعرابى را نديدم تا زمانى كه به حج رفتم. روزى در طواف بودم از پشت سر كسى مرا صدا نمود، نگاه كردم همان اعرابى را ديدم كه بواسطه كثرت طاعت و عبادت ضعيف و نحيف شده پوست به استخوان چسبيده و زرد گشته، پس از سلام مرا به مقام حضرت ابراهيم عليه السّلام برد گفت: از كلام خدا مرا بشنوان. من همان سوره و الذاريات خواندم، چون به اين آيه رسيدم‌ (وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ) گفت: وجدنا ما وعدنا ربنا حقا: يافتيم آنچه پروردگار ما وعده داده بود حق و صدق، آنگاه گفت: چيز ديگر از اين كلام مى‌دانى؟ من خواندم‌ (فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ) اعرابى نعره زد گفت: كيست آنكه خدا را به غضب آرد و كيست كه تصديق قول او نكند تا سوگند ياد كند بر حقيقت قول خود، پس دو سه بار اين كلام را اعاده نموده و جان به حق تسليم نمود «1». (نعم ما قيل)

و كيف اخاف الفقر و اللّه رازقى‌

و رازق هذا الخلق فى العسر و اليسر

تكفل بالارزاق للخلق كلهم‌

و للضب فى البيداء و للحوت فى البحر

إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ «15» آخِذِينَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كانُوا قَبْلَ ذلِكَ مُحْسِنِينَ «16» كانُوا قَلِيلاً مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ «17» وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ «18» وَ فِي أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ «19»

وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ «20» وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ «21» وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ «22» فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ «23»

ترجمه‌

همانا پرهيزكاران در بوستانها و كنار چشمه‌هاى روانند

با آنكه گيرنده و قبول كنندگانند آنچه را كه داد بايشان پروردگارشان همانا ايشان بودند پيش از اين نيكوكاران بودند

آنانكه كمى از شب خواب ميكردند

و در سحرها طلب آمرزش مينمودند

و در مالهاى ايشان بهره‌اى بود براى درخواست‌كننده و بى‌روزى مانده‌

و در زمين نشانه‌ها است براى يقين دارندگان‌

و در خود شما آيا پس نظر نميكنيد

و در آسمان است روزى شما و آنچه وعده داده ميشويد

پس سوگند به پروردگار آسمان و زمين همانا آن حق و درست است مثل آنكه سخن ميگوئيد.

تفسير

خداوند سبحان بعد از ذكر شمّه‌اى از احوال كفّار بيان فرموده حال اهل ايمان و تقوى را كه در آخرت ميان باغها و كنار نهرهاى جارى ميباشند و راضى و دل خوشند بنعم بى‌پايانى كه خداوند بايشان انعام فرموده چون در دنيا نيكوكار بودند كمى از شب را مى‌خوابيدند و سحرها بنماز و دعا و استغفار از خدا مشغول مى‌شدند چنانچه در تهذيب و مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه مراد هفتاد مرتبه استغفار نمودن در نماز وتر است آخر شب و محتمل است مراد از خوابيدن كمى از شب خوابيدن كمى از شبها باشد چنانچه در كافى از آنحضرت نقل نموده كه مراد آنستكه كمتر شبى نماز شب از آنها فوت ميشد كه برنخيزند براى آن و

جلد 5 صفحه 64

بخوابند و در تهذيب از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه آنها ميخوابيدند ولى هر وقت يكى از آنها از اين پهلو بآن پهلو ميشد ميگفت الحمد للّه و لا اله الّا اللّه و اللّه اكبر و ممكن است تمام اينمعانى مراد باشد بحسب اشخاص و احوال و اوقات و در اموال ايشان علاوه بر حقوق واجبه الهيّه حقّى مفروض و مقرّر از خودشان بود براى كسيكه طلب كند و كسيكه طلب نكند با آنكه فقير و مستحق باشد و در كافى از صادقين عليهما السلام محروم بمحارف تفسير شده كه باز مانده از كسب و روزى را گويند و در زمين دلائلى بر علم و قدرت و وحدت و رحمت و حكمت الهى موجود است كه از شماره بيرون و از ستاره افزون مى‌باشد لذا گفته‌اند در هر چيزى براى خدا نشانه‌اى است كه دلالت بر يگانگى او دارد و هر چه در عالم موجود است نمونه‌اى از آن در وجود انسان يافت ميشود كه هر يك منفردا و تمامى مجتمعا دلالت تام بر وجود صانع خبير بصير عليم حكيم رحيم كريم قديم دارد لذا انسانرا عالم صغير خوانده‌اند كه در آن عالم كبير مندرج شده است و شرح اين جمله در كتب حكمت مفصّلا ذكر شده و اينجا محتاج به بيان نيست هر كس بهر عضوى از اعضاء ظاهرى و باطنى و بسر تا پاى خود جمعا نظر كند ميفهمد كه چه خالقى دارد ولى قدرى فكر و دقت ميخواهد تا يقين حاصل شود و چون آيات انفسى دلالتش واضحتر است از آفاقى آنجا للموقنين فرموده يعنى براى كسانيكه اهل تحصيل يقين ميباشند و اينجا افلا تبصرون يعنى مگر چشم نداريد كه به بينيد اگر چه مقصود اعمال ديده بصيرت و نظر عبرت است ولى تعبير فرق ميكند و در مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه مراد آنستكه خدا تو را شنوا و بينا خلق فرموده خشم ميكنى و خشنود ميشوى و گرسنه و سير ميگردى و اينها همه از آيات الهى ميباشند و قمّى ره نيز مانند آنرا نقل نموده است و در خصال از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه مردى از امير المؤمنين عليه السّلام سؤال نمود كه بچه چيز شناختى پروردگار خود را فرمود بفسخ عزيمتها و نقض همتها چون همّت نمودم پس مانع شد از همّ من و عزم كردم پس حكم كرد بر خلاف عزم من دانستم كه مدبّر امور غير از من است و در توحيد مانند اين سؤال و جواب را نيز از آنحضرت‌

جلد 5 صفحه 65

نقل نموده است و گفته‌اند مايه ارتزاق بنى آدم باران است كه از آسمان ميبارد و بسبب آن ارزاق عباد تأمين ميشود و عذاب الهى بر اهلش از آسمان نازل ميگردد و بهشت فوق آسمان هفتم است و اين مراد از و في السماء رزقكم و ما توعدون است و از امام مجتبى عليه السّلام نقل شده كه پرسيدند از ارزاق خلق فرمود در آسمان چهارم است و بقدر قسمت هر كس نازل ميشود و قمّى ره نقل فرموده كه باران از آسمان نازل ميگردد پس بيرون ميآيد از زمين بسبب آن قوتهاى اهل عالم و مراد از ما توعدون اخبارى است كه راجع برجعت و قيامت و غيرها از آسمان ميرسد و بعضى گفته‌اند مقصود آنستكه روزى بندگان و هر چه بهر كس برسد از خير و شرّ در آسمان بتقدير الهى مقدّر شده خواه بر حسب وعده باشد خواه نباشد و با قطع نظر از اقوال و اخبار بنظر حقير محتمل است مراد از سماء عالم بالا باشد چون مشتق از سموّ است و بر جهت علو اطلاق ميشود و نزول هر فيض و هر نعمت و هر بلا و محنتى از عالم بالا در اينعالم مسلّم است و مواعيد الهيّه هم به اين منوال است و در خاتمه خداوند قسم ياد فرموده بعزت و جلال خود كه آنچه ذكر شد از عذاب كفّار و نعيم ابرار و وجود آيات و تقدير ارزاق حقّ است مانند آنكه ناطق بودن انسان حق است و جاى شبهه و ترديد نيست يعنى باين وضوح و ظهور است پس بايد باين درجه يقينى و مورد اطمينان باشد.

فَوَ رَب‌ِّ السَّماءِ وَ الأَرض‌ِ إِنَّه‌ُ لَحَق‌ٌّ مِثل‌َ ما أَنَّكُم‌ تَنطِقُون‌َ «23»

‌پس‌ قسم‌ ‌به‌ پروردگار آسمان‌ و زمين‌ ‌اينکه‌ حق‌ ‌است‌ مثل‌ آنچه‌ هستيد نطق‌ ميكنيد.

فَوَ رَب‌ِّ السَّماءِ وَ الأَرض‌ِ إِنَّه‌ُ لَحَق‌ٌّ ‌يعني‌ روزي‌ ‌شما‌ و آنچه‌ ‌که‌ وعده‌ داده‌ ‌شده‌ بشما ‌هر‌ آينه‌ حق‌ و ثابت‌ ‌است‌ و تخلف‌ پذير نيست‌، ‌با‌ چند تاكيد قسم‌ آنهم‌ ‌به‌ پروردگار و كلمه‌ ان‌ّ و جمله اسميه‌ و لام‌ تاكيد.

مِثل‌َ ما أَنَّكُم‌ تَنطِقُون‌َ وجه‌ تشبيه‌ گفتند همين‌ نحوي‌ ‌که‌ مي‌دانيد آنچه‌ مي‌گوئيد بدانيد ‌که‌ ‌ما توعدون‌ ‌هم‌ حق‌ و ثابت‌ ‌است‌ لكن‌ آنچه‌ بنظر نزديك‌ مي‌ آيد ‌پس‌ ‌از‌ بيان‌ مقدمه‌اي‌ و ‌آن‌ اينست‌ ‌که‌ موجودات‌ امكانيه‌ ‌را‌ گفتند ‌از‌ چهارده‌ قسم‌ بيرون‌ نيست‌ جواهرات‌ خمسه‌ و اعراض‌ تسعه‌ امّا اعراض‌ ‌که‌ بنفسه‌ وجود پيدا نمي‌كند زيرا معناي‌ عرض‌ اذا وجد ‌في‌ الموضوع‌ مثل‌ كم‌ و كيف‌ و اعراض‌ نسبيه‌ و اما جواهرات‌ خمسه‌ عبارت‌ ‌از‌ عقل‌ و نفس‌ و جسم‌ و ماده‌ و صورت‌ ‌است‌ عقل‌ جوهر مجرد ‌از‌ ماده‌ و صورت‌ نفس‌ مجرد ‌از‌ ماده‌ دون‌ الصورة جسم‌ مركب‌ ‌از‌ ماده‌ و صورت‌ و ماده‌ بدون‌ صورت‌ تحقق‌ پيدا نمي‌كند و گفتند شيئيت‌ شيئي‌ ‌به‌ صورت‌ ‌است‌ نه‌ ‌به‌ ماده‌، هيولا ‌در‌ بقاء محتاج‌ صورت‌، تشخص‌ كرد صورت‌ ‌را‌ گرفتار. و مراد صورت‌ نوعيّه‌ ‌است‌ نه‌ صورت‌ شخصيه‌ ‌که‌ ‌از‌ عوارض‌ ‌است‌ و صورت‌ نوعيه‌ عبارت‌ ‌از‌ فصل‌ مميّز ‌است‌ ‌بين‌ الانواع‌ و فصل‌ مميز انسان‌ ‌از‌

جلد 16 - صفحه 274

ساير انواع‌ نطق‌ ‌است‌ ‌که‌ گفتند (الانسان‌ حيوان‌ ناطق‌) ‌پس‌ مشخص‌ و مميّز انسان‌ نطق‌ ‌است‌ لذا ساير حيوانات‌ ‌را‌ صامت‌ ميگويند و نطق‌ اظهار ‌ما ‌في‌‌-‌ الضمير ‌است‌.

وَ ما تُوعَدُون‌َ ‌هم‌ ظاهر مي‌كند آنچه‌ ‌در‌ غيبت‌ تقدير ‌شده‌ بمنصه ظهور مي‌ رسد و اللّه‌ العالم‌.

]

(آیه 23)- لذا برای تأکید مطلب در این آیه سوگند یاد کرده، می‌گوید:

«سوگند به پروردگار آسمان و زمین که این مطلب حق است، همان گونه که شما سخن می‌گوئید» (فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ).

کار به جائی رسیده است که خداوند با آن عظمت و قدرتش برای اطمینان دادن به بندگان شکاک و دیر باور و ضعیف النفس و حریص سوگند یاد می‌کند که آنچه به شما در زمینه رزق و روزی و وعده‌های ثواب و عقاب قیامت وعده داده شده همه حق است، و هیچ شک و تردیدی در آن نیست.